Najwcześniejszy wizerunek ryby łososiowatej w ilustrowanej książce przyrodniczej drukowanej na terenach Polski - Jakub Jakubowski
Ilustracja z tzw. Musaeum Gottwaldianum Christophorusa GOTTWALDTA [płyta miedziana wykonana przez autora przed rokiem 1700; odbitka ok. 1714]; scan egz. ze zbiorów Biblioteki Głównej Politechniki Gdańskiej; egz. dostępny on-line: Pomorska biblioteka cyfrowa
Wizerunek przedstawia dorodnego samca łososia atlantyckiego (Salmo salar), zobrazowanego na jednej tablicy ilustracyjnej łącznie z głowonogiem z rzędu kałamarnic (Teuthida). Ilustracja wykonana została przez gdańskiego anatoma Christophorusa Gottwaldta (1636-1700) (rysunek i sztych). Załączono ją do albumu ilustracyjnego, który znajduje się obecnie (2015) w zbiorach Biblioteki Głównej Politechniki Gdańskiej (1). Jest to tzw. album 'sztuczny' w całości złożony z rycin i pozbawiony części opisowej.
Wizerunek łososia jest najwcześniejszym przedstawieniem ryby łososiowatej w książce drukowanej na terenach Polski (dotychczas za takowe uchodziły lustracje ichtiologiczne w Jakuba Teodor Kleina Historia piscium naturalis Gedani 1740-49).
Wizerunki ryb łososiowatych w polskiej i europejskiej książce naukowej XVIII i XIX wieku
Album Musaeum Gottwaldianum zawiera ilustracje, przedstawiające museum gdańszczanina Christophorusa Gottwaldta (1636-1700), przy czym termin "muzeum" (inaczej "przybytek muz") należy rozumieć zgodnie z użyciem tego pojęcia, utrwalonym w wieku XVII: jako miejsce twórczej pracy właściciela (2).
Licznie zachowane ilustracje dokumentują badania naukowe wszechstronnego przyrodnika: lekarza, anatoma, zoologa, po części botanika. Wizerunki dostarczają wizualnego opisu miejsca jego naukowej działalności (gabinetu anatomicznego), kolekcji przyrodniczej (zbioru naturaliów, głównie muszli mięczaków morskich), a także profesjonalnego instrumentarium, służącego wykonywaniu anatomicznych sekcji, przechowywaniu biologicznych preparatów oraz utrwalaniu poznawczych wysiłków w rysunku i sztychu. Ikonograficzna spuścizna Gottwaldta w sposób modelowy odzwierciedla fundamentalną dla nowożytnego przyrodoznawstwa potrzebę całkowitego poznania naukowego (3).
Musaeum Gottwaldianum jest z wielu względów edycją szczególną - płyty miedziorytnicze do sztychów powstały za życia Gottwaldta, lecz ten nigdy nie zdołał opublikować żadnej pracy przyrodniczej, zawierającej ilustracje.
U progu XVIII stulecia, już po śmierci autora, płyty miedziorytnicze wykorzystano do wykonania współoprawnych albumów, rozpowszechnionych w bardzo ograniczonym nakładzie. Oprócz gdańskiego egzemplarza Musaeum Gottwaldianum znamy zaledwie kilka innych egzemplarzy tej unikatowej edycji, rozsianych po bibliotekach całego świata (m.in. egz. Biblioteki Uniwersyteckiej w Strasbourgu (Francja).
Gdański egzemplarz Musaeum Gottwaldianum w wieku XVIII włączony został do zbiorów biblioteki Die Naturforschende Gesellschaft in Danzig, przejętej następnie przez bibliotekę Politechniki Gdańskiej. W kolekcji tej przebywał do czasów II Wojny Światowej, po czym zaginął wraz z większością księgozbioru Gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego (4).
W roku 2000 na mocy umowy pomiędzy władzami Gdańska i miasta Bremy (Niemcy), Musaeum Gottwaldianum oraz wiele innych druków przyrodniczych z dawnej biblioteki Die Naturforschende Gesellschaft powróciło do macierzy i zostało ponownie włączonych do zasobów Biblioteki Głównej Politechniki Gdańskiej (5).
Album Musaeum Gottwaldianum składa się z dwóch dających się konwencjonalnie wyróżnić 'części': pierwszą z nich otwiera portret Krzysztofa Gottwalda (wykonany w technice gwaszu wzór Andreasa Stecha (1635-1697) (6), rytowany przez Gerarda Edelincka (1640-1707) (7); po portrecie wszyto na rozwarciu kompozycję kwiatową z centralnie umieszczonym owalem, w świetle którego znajdują się powiązane girlandy, układające się w inicjały CG (powielone w odbiciu lustrzanym). Następnie umieszczono 60 kart tablic ilustracyjnych (8) różnych formatów, pośród których wyodrębnić można kilka serii tematycznych, dotyczących działalności anatoma-przyrodnika (9). Drugą 'część' albumu ponownie otwiera wspomniany portret K. Gottwalda oraz rycina z inicjałami CG w owalu, dalej umieszczono 49 kart tablic jednakowego formatu z wizerunkami koralowców, jeżowców oraz różnych rodzajów muszli mięczaków morskich.
Działalność Christophorusa Gottwaldta (lipiec 1636 - 12 stycznia 1700) (10)utożsamiano zwykle ze stworzonym przez niego muzeum naturaliów (11). W wielu opracowaniach dotyczących kolekcjonerstwa w Gdańsku odnotowano istnienie zbioru Gottwaldta, nie poświęcając jednak uwagi związanym z Gottwaldtem edycjom (12). W opracowaniach z zakresu historii nauk przyrodniczych w Gdańsku nie uwzględniono postaci Gottwaldta lub poświęcono mu niewiele miejsca (13), a w polskich bibliografiach specjalnych podano na temat jego edycji informacje błędne (14).
Ch. Gottwaldt był przede wszystkim lekarzem (medicinae doctor), pełniącym obowiązki naczelnego lekarza, tzw. fizyka miejskiego w Gdańsku (phisicus ordinarius, in. civitatis Gedanensis physicus) (15). Jego pasja kolekcjonerska wynikała z szerokich zainteresowań lekarza i anatoma, który z pewnością nie należał do kolekcjonerów w typie curiosi czy dilletanti (16). Ch. Gottwaldt posiadał syna Johannesa Christophorusa Gottwaldta (24.07.1670- 01.08.1713) (17), który podobnie jak ojciec zajmował się praktyką lekarską.
W skład zbioru Gottwaldta wchodziły starożytności i numizmaty, lecz jej główny trzon stanowiły przedmioty naturalne: kopaliny, kamienie szlachetne, okazy bursztynów i fauny morskiej, a także liczny zbiór muszli morskich (18). Kolekcję naturaliów Gottwalda sprzedano carowi Rosji Piotrowi I (który nabył również zbiory Albertus Seby (1665-1736) i Frederika Ruyscha (1638-1731)), lecz oryginalne płyty miedziorytnicze pozostały w Gdańsku (19), trafiając później wraz z rękopisami Gottwaldta w ręce Gabriela Nicolausa Raspego (1712-1785), działającego w Norymberdze wydawcy, szczególnie zainteresowanego publikacją dzieł z zakresu nauk przyrodniczych (20).
Po śmierci Christophorusa i jego syna Johanna Christophorusa, wdowa Konstancja Gottwaldt (de domo Hecker) wypożyczała dzieło Museum Gottwaldianum przedstawicielom gdańskiego środowiska naukowego, jednocześnie rozpowszechniając je na zasadach komercyjnych w niewielkiej ilości egzemplarzy. Jeden ze znanych egzemplarzy (obecnie w zbiorach biblioteki Uniwersytetu w Strasbourgu (Francja)) posiada rękopiśmienną kartę tytułową z datą 1714 (21). Egzemplarz ze zbiorów Biblioteki Głównej Politechniki Gdańskiej również pochodzi z nakładu rozpowszechnianego przez wdowę Gottwaldt, lecz jest karty tytułowej pozbawiony (oprawę albumu wykonano później, w ostatnim ćwierćwieczu XVIII stulecia).
XVIII-wieczni bibliografowie książek rzadkich opracowali wielostopniową skalę rzadkości dzieła, przyjmując, że książki bardzo rzadkie (höchstrar) to takie, których na świecie zachowało się nie więcej niż 50-60 egzemplarzy, podczas gdy książki najrzadsze (von der äußersten Seltenheit) występują w co najwyżej 10 egzemplarzach (22). Wiele wskazuje na to, że Museum Gottwaldianum należy do pierwszej, a być może nawet do drugiej z wymienionych kategorii. Do dnia dzisiejszego zachowały się dwa znane nam egzemplarze (biblioteka Uniwersytetu w Strasbourgu, Bibl. Gł. P.G.); katalog British Library wymienia kolejne dwa egzemplarze pozbawione kart tytułowych (23), katalog Library of Congress (USA) jeden egzemplarz, również bez karty tytułowej (24), jeden egzemplarz znajduje się w Bibliotece Instytutu Zoologii w Petersburgu (25); w katalogach internetowych bibliotek narodowych Francji, Niemiec, Polski i Rosji nie odnotowaliśmy żadnych egzemplarzy tego dzieła (26).
Wydawca z Norymbergii Gabriel Nicolaus Raspe doprowadził do publikacji dwóch prac, zawierających ilustracje oraz komentarz Gottwaldta, tłumaczony z łacińskiego rękopisu: Phisikalisch-anatomische Bemerkungen über die Schildkröten (Nürnberg: G.N. Raspe 1781) (27) z 10 tablicami anatomicznymi żółwia szylkretowego (Eretmochelys imbricata) i kilku gatunków żółwi lądowych oraz Phisikalisch-anatomische Bemerkungen über den Biber (Nürnberg: G.N. Raspe 1782) (28) z 7 ilustracjami, przedstawiającymi dorosłego osobnika w środowisku naturalnym oraz sekcję bobra. Raspe wydał także 49 "morskich" tablic Gottwaldta z komentarzem Johannesa Schrötera (1735-1808): Musei Gottwaldiani testaceorum, stellarum marinarum et coralliorum quae supersunt tabulae (Nürnberg: G.N. Raspe 1782) (29), powtarzając wizerunki znane z drugiej części albumu ze zbiorów Politechniki Gdańskiej.
Przytoczone uwagi autora wskazują, że wizerunki bobra europejskiego z pewnością powstały po kwietniu roku 1684; wizerunki żółwi szylkretowych po listopadzie roku 1686. J. Schröter wskazywał, że wysiłki dotyczące opisania i wydania ilustracji dokumentujących zbiór konchologiczny, przerwała nagła śmierć autora na skutek udaru (an einem Schlagflusse) (34), a wizualna dokumentacja kolekcji nie została ukończona (35). Należy zatem przyjąć, że zilustrowanie zbiorów konchologicznych było chronologicznie ostatnim zajęciem Gottwaldta, prowadzonym - jeśli założymy wolne tempo prac - w ostatnich latach XVII stulecia.
__________________________________________________________________________________________________________
1. Bibl. Główna Politechniki Gdańskiej, sygn. II 503067-00-00/01
2. Karolina TARGOSZ, "Barokowość" i "oświeceniowość" w dziełach gdańskich naturalistów Jacoba i Johanna Philippa Breyniusów, [w:] Między Barokiem a Oświeceniem: edukacja, wykształcenie, wiedza. Red. S. Achremczyk, Olsztyn: Edycja Wspólna Towarzystwa Naukowego i Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego 2005 s. 96.).
3. Umberto ECO, Wunderkamera, [w:] idem, Szaleństwo katalogowania, Poznań: Rebis 2009, s. 205.
4. Założona w połowie wieku XVIII biblioteka Die Naturforschende Gesellschaft in Danzig rozwijała się w wieku XIX, wzbogacając zbiory drogą zakupów, darów oraz wymiany wydawnictw własnych z innymi instytucjami naukowymi. Kiedy w 1923 roku Zarząd Gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego przekazał księgozbiór Politechnice Gdańskiej, kolekcja liczyła 30.000 woluminów. Podczas II wojny światowej księgozbiór uległ zniszczeniu i rozproszeniu, a w okresie powojennym w zasobach Biblioteki Politechniki Gdańskiej zachowały się jedynie 284 woluminy książek i czasopism (wiele edycji współoprawnych). Por.: Lubomira JANKOWSKA, Biblioteka Towarzystwa Przyrodniczego w Gdańsku, [w:] Towarzystwo Przyrodnicze w Gdańsku (w 250. rocznicę założenia): materiały sesji naukowej. Pod red. Jerzego Szukalskiego, Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe 1993, s. 84; eadem, Wykaz książek i czasopism z Biblioteki Towarzystwa Przyrodniczego w Gdańsku, ocalałych z pożogi wojennej i znajdujących się obecnie w Bibliotece głównej Politechniki Gdańskiej, [w:] Towarzystwo Przyrodnicze w Gdańsku (w 250. rocznicę założenia)., s. 89-114.
5. W roku 2000 przewodniczący Parlamentu Bremy i Burmistrza Miasta Bremy
uroczyście przekazali Bibliotece Politechniki Gdańskiej część księgozbioru Towarzystwa, zachowaną w zbiorach niemieckich. Por. Andrzej ZBIERSKI, Societas Phisicae Experimentalis w dziejach i kulturze Gdańska, "Nauka: Polska Akademia Nauk. Kwartalnik" (3) 2000, s. 194.
6. Por. Krystyna JACKOWSKA, Portrety Jana Heweliusza, [w:] Jan Heweliusz i
kultura heweliuszowska: utlilitas et delectatio. Pod red. Marii Mendel i Józefa Włodarskiego, Gdańsk: Wydaw. Uniwersytetu Gdańskiego 2013, s. 89, il.9.
7. Na temat tego sztychu portretowego por.: Alicja KURKOWA, Grafika ilustracyjna gdańskich druków okolicznościowych XVII wieku, Wrocław: Wyd. Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1979, s. 118; Krystyna JACKOWSKA, Gerard Edelinck (Antwerpia 1640-1707 Paryż), poz. VII.25, [w:] Aurea Porta Rzeczpospolitej: sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVIII wieku: katalog,
Gdańsk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A..
8. Karty ilustracyjne są różnych formatów. Większe z nich przeszyto przez środek w osi grzbietu albumu; zliczając traktowaliśmy je jako jedną odrębną kartę tablic, jeśli tylko wycisk płyty wskazywał, że kompozycja została odbita z jednej płyty miedziorytniczej. Licząc karty tablic przeszyte przez środek jako dwie osobne, ogólna liczba kart w albumie będzie większa i wyniesie 67.
9. Łącznie 60 kart tablic ilustracyjnych, odpowiednio: 1 karta tablic miedziorytniczych (widok perspektywiczny pracowni anatomicznej, na ścianach
pomieszczenia napis MUSEUM ANATOMICUM oraz liczne preparaty biologiczne:
wypreparowane skóry ptasie rozpięte na deskach; głowy ptaków (m.in. z rodziny dzioborożców (Bucerotidae); słoje z zakonserwowanymi w alkoholu gadami; 6 k. tabl. (m.in.: skrzynia na gotowe płyty miedziorytnicze lub narzędzia; narzędzia służące wykonywaniu sekcji anatomicznych (piła ręczna, dłuta, młotki, świdry, cęgi, nożyce); narzędzia służące rysowaniu i malowaniu (ołówki, różnej grubości pędzle, skalujący cyrkiel, muszle skójki malarskiej (Unio pictorum)); 1 k.tab. (kompletny mikroskop wraz z pulpitem służącym do umieszczenia preparatu); 6 k.tab. (wizerunki anatomiczne różnych narządów wewnętrznych); 3 k.tab. (anatomia głowy i szyi ludzkiej); 8 k.tab. (anatomia układu trawiennego); 1 k.tab. (widok mikroskopowy tasiemca (Cestoda), wszy ludzkiej (Pediculus humanus) oraz motyli (Lepidoptera) i ciem (Heterocera)); 4 k.tab. (m.in. płody monstrualne); 10 k.tab. (wizerunki bobra europejskiego (Castor fiber); 3 k.tab. (m.in. wizerunek foki); 10 k.tab. (wizerunki żółwi szylkretowych Eretmochelys imbricata) oraz innych gatunków żółwi lądowych, m.in. żółwia promienistego (Astrochelys radiata), żółwia stepowego (Testudo horsfieldii), żółwia błotnego (Emys orbicularis); 4 k.tab. (m.in. widok morświna (Phocoena phocoena) i jego części anatomicznych); 1 k.tab. (drzewo - dąb); 1 k.tab. (samiec łososia atlantyckiego (Salmo salar); 1 k.tab. (detal anatomiczny - wątroba).
10. Datę dzienną podajemy za: Christian KROLLMANN, Altpreussische Biografie, Bd. 1, Königsberg: Gräfe und Unzer Verlag 1936, s. 226 (dalej jako: APB).
11. Por. Mirosław GLIŃSKI, Gottwaldt Johann Christopher, [w:] Encyklopedia Gdańska. Pod red. nauk. Błażeja Śliwińskiego, Gdańsk: Fundacja Gdańska 2012, s. 349. Przedstawianie Ch. Gottwalda jako kolekcjonera prima facie jest skutkiem niewłaściwego rozłożenia akcentów.
12. Por. np. Antoni Romuald CHODYŃSKI, Przekazy źródłowe o nauce i bibliotekach, mecenacie i kolekcjach osiemnastowiecznych w Gdańsku, "Rocznik Gdański", (52) 1992, s. 93, 95; Idem, Gdańskie kolekcje bursztynu od XVIII do XIX wieku, "Porta Aurea" (3) 1994, s. 57; Idem, Elitarność osobowości na przykładzie gdańskich kolekcjonerów XVI-XVIII wieku, [w:] Mieszczaństwo gdańskie: sesja naukowa, 21-23.11.1996. Red. nauk. Stanisław Samonowicz, Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe: Nadbałtyckie Centrum Kultury 1997, s. 417; Idem, Kolekcjonerstwo, [w:] Aurea Porta Rzeczpospolitej: sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVII wieku: eseje, Gdańsk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Muzeum Narodowe w Gdańsku maj-sierpień 1997, s. 351, 361.
13. Przyrodnika tego nie uwzględnił m. in.: Zbigniew NOWAK, Między barokiem a oświeceniem: uwarunkowania funkcjonowania nauki, kultury i sztuki, [w:] Historia Gdańska. T.3/1: 1655-1793. Pod red. Edmunda Cieślaka, Gdańsk: Instytut Historii PAN 1993; Zygmunt FEDOROWICZ, Zoologia w Gdańsku w stuleciach XVII i XVIII, Wrocław-Kraków: Zakł. Nar. im. Ossolińskich. Wyd. PAN 1968. (Memorabilia Zoologica 19). W sposób zdawkowy napomknęli o nim: Kazimierz KUBIK, Lech MOKRZECKI, Trzy wieki nauki gdańskiej: szkic z dziejów od XVI do XVIII wieku, Wrocław: Zakł. Nar. im Ossolińskich 1976, s. 157; Krystyna KOWALSKA, Historia nauk zoologicznych w Polsce do połowy XVIII wieku, [w:] Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce. Praca zbiorowa: Bogdan SUCHODOLSKI [et al.]. Red. Kazimierz Maślankiewicz, Warszawa: Wiedza Powszechna 1983, s. 337.
14. Por. np.: Antoni JAKUBSKI, Maria DYRDOWSKA, Bibljografja fauny polskiej do roku 1880. T. 1, Kraków: Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności 1927, s. 287: "Gottwald. Ueber den Biber. Nurnberg 1872".
15. APB, s. 226; Władysław CHOJNACKI, Gottwald Krzysztof (1636-1700), [w:] Polski Słownik Biograficzny. T.8, Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1959-1960 (dalej jako: PSB), s. 338.
16. O rozróżnieniu znaczenia pojęcia 'zbioru' oraz 'kolekcji' por. Antoni Romuald CHODYŃSKI, Najwcześniejsze zbiory dzieł sztuki w Gdańsku, "Gdańskie Studia Muzealne" (3) 1981, s. 242-243. O rozróżnieniu kolekcjonerów uczonych (literati) oraz kierujących się gustem i estetyką (curiosi, dilletanti) por. także: A.R. CHODYŃSKI, Kolekcjonerstwo., s. 349.
17. W odniesieniu do daty śmierci J.F. Gottwaldta istnieją pewne rozbieżności - podaje się rok 1713 lub 1714 (por. np. Karol ESTREICHER, Bibliografia polska 140000 druków. T.17, Kraków: Czcionkami Druk. Uniw. Jagiell. 1899 (dalej jako: ESTREICHER), s. 296. Datę dzienną narodzin i śmierci podajemy za: APB, s. 226. Na pochodzącym z epoki portrecie Johannesa Christophorusa Gottwalda (sygn. Maria Wernerin Delineavit oraz F.C.Göbel Sculpsit) na tablicy pod kompozycją podano inną datę dzienną narodzin oraz miesięczną datę śmierci: M.D.Civ. Gedan. Natus Ao.1670.d.27July: Denatus:Ao.1713 August. Por. zbiory graficzne Biblioteki Gd. PAN, nr inw. 4862.
18. W poł. XIX w. informacje na ten temat w polskiej literaturze przedmiotu podają: Gustaw BELKE, Aleksander KREMER, Rozwój nauk przyrodniczych w Polsce w XVIII weku, [w:] Grzegorz KIUWIER [Georges CUVIER], Historya nauk przyrodzonych podług ustnego wykładu ułożona i uzupełniona przez P. Madelen de St. Azy. T.4, Wilno: Nakładem i Drukiem Józefa Zawadzkiego 1854. W nowszych opracowaniach dodano, iż kolekcja obejmowała także zielniki (herbaria?). Kolekcja Ch. Gottwaldta zostałą później wykorzystana przez wielu uczonych akademickich, m.in. przez Michaiła Łomonosowa (1711-1765). Por. Jerzy RÓZIEWICZ, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725-1918), Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1984, s. 32-33.
19. Ibidem.
20. Lexikon des gesamten Buchwesens. 2. Aufl., Bd 6, Stuttgart: Anton Hiersemann 2003, s.178-179; C. NSSEN, Die Zoologische Buchillustration., s. 173.
21. Egz. dostępny on-line: http://docnum.unistra.fr/cdm/ref/collection/coll13/id/43888, [dostęp: 14.03.2015].
22. Por. Anna ŻBIKOWSKA-MIGOŃ, Druki gdańskie w XVIII-wiecznych bibliografiach książek rzadkich, "Libri Gedanenses" (15/16) 1998, s. 43. Autorka scharakteryzowała rozwój pojęcia 'książki rzadkiej' w XVIII-wiecznej bibliologii oraz spenetrowała w poszukiwaniu gdańskich XVII-wiecznych edycji Jakuba Breynego i Jana Heweliusza kilkanaście XVIII-wiecznych bibliografiach książek rzadkich. Podobne zadanie badawcze wykonane w odniesieniu do Museum Gottwaldianum pomogłoby dokładniej oszacować rzeczywisty nakład tego dzieła.
Wizerunek łososia jest najwcześniejszym przedstawieniem ryby łososiowatej w książce drukowanej na terenach Polski (dotychczas za takowe uchodziły lustracje ichtiologiczne w Jakuba Teodor Kleina Historia piscium naturalis Gedani 1740-49).
Wizerunki ryb łososiowatych w polskiej i europejskiej książce naukowej XVIII i XIX wieku
Album Musaeum Gottwaldianum zawiera ilustracje, przedstawiające museum gdańszczanina Christophorusa Gottwaldta (1636-1700), przy czym termin "muzeum" (inaczej "przybytek muz") należy rozumieć zgodnie z użyciem tego pojęcia, utrwalonym w wieku XVII: jako miejsce twórczej pracy właściciela (2).
Licznie zachowane ilustracje dokumentują badania naukowe wszechstronnego przyrodnika: lekarza, anatoma, zoologa, po części botanika. Wizerunki dostarczają wizualnego opisu miejsca jego naukowej działalności (gabinetu anatomicznego), kolekcji przyrodniczej (zbioru naturaliów, głównie muszli mięczaków morskich), a także profesjonalnego instrumentarium, służącego wykonywaniu anatomicznych sekcji, przechowywaniu biologicznych preparatów oraz utrwalaniu poznawczych wysiłków w rysunku i sztychu. Ikonograficzna spuścizna Gottwaldta w sposób modelowy odzwierciedla fundamentalną dla nowożytnego przyrodoznawstwa potrzebę całkowitego poznania naukowego (3).
Musaeum Gottwaldianum jest z wielu względów edycją szczególną - płyty miedziorytnicze do sztychów powstały za życia Gottwaldta, lecz ten nigdy nie zdołał opublikować żadnej pracy przyrodniczej, zawierającej ilustracje.
U progu XVIII stulecia, już po śmierci autora, płyty miedziorytnicze wykorzystano do wykonania współoprawnych albumów, rozpowszechnionych w bardzo ograniczonym nakładzie. Oprócz gdańskiego egzemplarza Musaeum Gottwaldianum znamy zaledwie kilka innych egzemplarzy tej unikatowej edycji, rozsianych po bibliotekach całego świata (m.in. egz. Biblioteki Uniwersyteckiej w Strasbourgu (Francja).
Gdański egzemplarz Musaeum Gottwaldianum w wieku XVIII włączony został do zbiorów biblioteki Die Naturforschende Gesellschaft in Danzig, przejętej następnie przez bibliotekę Politechniki Gdańskiej. W kolekcji tej przebywał do czasów II Wojny Światowej, po czym zaginął wraz z większością księgozbioru Gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego (4).
W roku 2000 na mocy umowy pomiędzy władzami Gdańska i miasta Bremy (Niemcy), Musaeum Gottwaldianum oraz wiele innych druków przyrodniczych z dawnej biblioteki Die Naturforschende Gesellschaft powróciło do macierzy i zostało ponownie włączonych do zasobów Biblioteki Głównej Politechniki Gdańskiej (5).
ZAWARTOŚĆ ALBUMU MUSAEUM GOTTWALDIANUM
Album Musaeum Gottwaldianum składa się z dwóch dających się konwencjonalnie wyróżnić 'części': pierwszą z nich otwiera portret Krzysztofa Gottwalda (wykonany w technice gwaszu wzór Andreasa Stecha (1635-1697) (6), rytowany przez Gerarda Edelincka (1640-1707) (7); po portrecie wszyto na rozwarciu kompozycję kwiatową z centralnie umieszczonym owalem, w świetle którego znajdują się powiązane girlandy, układające się w inicjały CG (powielone w odbiciu lustrzanym). Następnie umieszczono 60 kart tablic ilustracyjnych (8) różnych formatów, pośród których wyodrębnić można kilka serii tematycznych, dotyczących działalności anatoma-przyrodnika (9). Drugą 'część' albumu ponownie otwiera wspomniany portret K. Gottwalda oraz rycina z inicjałami CG w owalu, dalej umieszczono 49 kart tablic jednakowego formatu z wizerunkami koralowców, jeżowców oraz różnych rodzajów muszli mięczaków morskich.
CHRISTOPHORUS GOTTWALDT - LEKARZ, ANATOM,
KOLEKCJONER
Działalność Christophorusa Gottwaldta (lipiec 1636 - 12 stycznia 1700) (10)utożsamiano zwykle ze stworzonym przez niego muzeum naturaliów (11). W wielu opracowaniach dotyczących kolekcjonerstwa w Gdańsku odnotowano istnienie zbioru Gottwaldta, nie poświęcając jednak uwagi związanym z Gottwaldtem edycjom (12). W opracowaniach z zakresu historii nauk przyrodniczych w Gdańsku nie uwzględniono postaci Gottwaldta lub poświęcono mu niewiele miejsca (13), a w polskich bibliografiach specjalnych podano na temat jego edycji informacje błędne (14).
Ch. Gottwaldt był przede wszystkim lekarzem (medicinae doctor), pełniącym obowiązki naczelnego lekarza, tzw. fizyka miejskiego w Gdańsku (phisicus ordinarius, in. civitatis Gedanensis physicus) (15). Jego pasja kolekcjonerska wynikała z szerokich zainteresowań lekarza i anatoma, który z pewnością nie należał do kolekcjonerów w typie curiosi czy dilletanti (16). Ch. Gottwaldt posiadał syna Johannesa Christophorusa Gottwaldta (24.07.1670- 01.08.1713) (17), który podobnie jak ojciec zajmował się praktyką lekarską.
W skład zbioru Gottwaldta wchodziły starożytności i numizmaty, lecz jej główny trzon stanowiły przedmioty naturalne: kopaliny, kamienie szlachetne, okazy bursztynów i fauny morskiej, a także liczny zbiór muszli morskich (18). Kolekcję naturaliów Gottwalda sprzedano carowi Rosji Piotrowi I (który nabył również zbiory Albertus Seby (1665-1736) i Frederika Ruyscha (1638-1731)), lecz oryginalne płyty miedziorytnicze pozostały w Gdańsku (19), trafiając później wraz z rękopisami Gottwaldta w ręce Gabriela Nicolausa Raspego (1712-1785), działającego w Norymberdze wydawcy, szczególnie zainteresowanego publikacją dzieł z zakresu nauk przyrodniczych (20).
MUSEUM GOTTWALDIANUM - BIBLIOFILSKI BIAŁY KRUK
Po śmierci Christophorusa i jego syna Johanna Christophorusa, wdowa Konstancja Gottwaldt (de domo Hecker) wypożyczała dzieło Museum Gottwaldianum przedstawicielom gdańskiego środowiska naukowego, jednocześnie rozpowszechniając je na zasadach komercyjnych w niewielkiej ilości egzemplarzy. Jeden ze znanych egzemplarzy (obecnie w zbiorach biblioteki Uniwersytetu w Strasbourgu (Francja)) posiada rękopiśmienną kartę tytułową z datą 1714 (21). Egzemplarz ze zbiorów Biblioteki Głównej Politechniki Gdańskiej również pochodzi z nakładu rozpowszechnianego przez wdowę Gottwaldt, lecz jest karty tytułowej pozbawiony (oprawę albumu wykonano później, w ostatnim ćwierćwieczu XVIII stulecia).
XVIII-wieczni bibliografowie książek rzadkich opracowali wielostopniową skalę rzadkości dzieła, przyjmując, że książki bardzo rzadkie (höchstrar) to takie, których na świecie zachowało się nie więcej niż 50-60 egzemplarzy, podczas gdy książki najrzadsze (von der äußersten Seltenheit) występują w co najwyżej 10 egzemplarzach (22). Wiele wskazuje na to, że Museum Gottwaldianum należy do pierwszej, a być może nawet do drugiej z wymienionych kategorii. Do dnia dzisiejszego zachowały się dwa znane nam egzemplarze (biblioteka Uniwersytetu w Strasbourgu, Bibl. Gł. P.G.); katalog British Library wymienia kolejne dwa egzemplarze pozbawione kart tytułowych (23), katalog Library of Congress (USA) jeden egzemplarz, również bez karty tytułowej (24), jeden egzemplarz znajduje się w Bibliotece Instytutu Zoologii w Petersburgu (25); w katalogach internetowych bibliotek narodowych Francji, Niemiec, Polski i Rosji nie odnotowaliśmy żadnych egzemplarzy tego dzieła (26).
XVIII-WIECZNE WYDANIA RĘKOPISÓW I ILUSTRACJI
CH.GOTTWALDTA
Wydawca z Norymbergii Gabriel Nicolaus Raspe doprowadził do publikacji dwóch prac, zawierających ilustracje oraz komentarz Gottwaldta, tłumaczony z łacińskiego rękopisu: Phisikalisch-anatomische Bemerkungen über die Schildkröten (Nürnberg: G.N. Raspe 1781) (27) z 10 tablicami anatomicznymi żółwia szylkretowego (Eretmochelys imbricata) i kilku gatunków żółwi lądowych oraz Phisikalisch-anatomische Bemerkungen über den Biber (Nürnberg: G.N. Raspe 1782) (28) z 7 ilustracjami, przedstawiającymi dorosłego osobnika w środowisku naturalnym oraz sekcję bobra. Raspe wydał także 49 "morskich" tablic Gottwaldta z komentarzem Johannesa Schrötera (1735-1808): Musei Gottwaldiani testaceorum, stellarum marinarum et coralliorum quae supersunt tabulae (Nürnberg: G.N. Raspe 1782) (29), powtarzając wizerunki znane z drugiej części albumu ze zbiorów Politechniki Gdańskiej.
Tekst rozprawy o bobrze i żółwiu - tłumaczony na zlecenie G.N. Raspego z zachowanych łacińskich rękopisów Gottwaldta na język niemiecki - ujawnia, że badania anatomiczne bobrów miały miejsce w latach 1675-1684. Objęły łącznie sekcje 7 osobników. Trzy okazy zostały pochwycone w żeremiu w okolicach Gdańska i poddane sekcji przez Gottwalda. W badaniu towarzyszył anatomowi "najserdeczniejszy kolega" (mein wehrtesten Gn. Collegen) (30), lekarz tytularny królów polskich Israel Conrad (1634-1715), który objął stanowisko fizyka miejskiego w Gdańsku w roku 1691, by przekazać je Gottwaldtowi w roku 1693 (31). We wspólnych badaniach anatomicznych, wykonanych w marcu i kwietniu roku 1684,uczestniczył także lekarz Johann Ernst Hegse (?-?) (32). Sekcje dwóch żółwi szylkretowych przeprowadzono w listopadzie 1686 roku, również w Gdańsku w obecności Hegsego, który przetrzymywał zwierzęta od kilku tygodni we własnym domu. Na wyraźną prośbę doktora Hegsego, Gottwald udał się do znajomego lekarza, aby pomóc w naukowym przedsięwzięciu (33).
Przytoczone uwagi autora wskazują, że wizerunki bobra europejskiego z pewnością powstały po kwietniu roku 1684; wizerunki żółwi szylkretowych po listopadzie roku 1686. J. Schröter wskazywał, że wysiłki dotyczące opisania i wydania ilustracji dokumentujących zbiór konchologiczny, przerwała nagła śmierć autora na skutek udaru (an einem Schlagflusse) (34), a wizualna dokumentacja kolekcji nie została ukończona (35). Należy zatem przyjąć, że zilustrowanie zbiorów konchologicznych było chronologicznie ostatnim zajęciem Gottwaldta, prowadzonym - jeśli założymy wolne tempo prac - w ostatnich latach XVII stulecia.
__________________________________________________________________________________________________________
1. Bibl. Główna Politechniki Gdańskiej, sygn. II 503067-00-00/01
2. Karolina TARGOSZ, "Barokowość" i "oświeceniowość" w dziełach gdańskich naturalistów Jacoba i Johanna Philippa Breyniusów, [w:] Między Barokiem a Oświeceniem: edukacja, wykształcenie, wiedza. Red. S. Achremczyk, Olsztyn: Edycja Wspólna Towarzystwa Naukowego i Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego 2005 s. 96.).
3. Umberto ECO, Wunderkamera, [w:] idem, Szaleństwo katalogowania, Poznań: Rebis 2009, s. 205.
4. Założona w połowie wieku XVIII biblioteka Die Naturforschende Gesellschaft in Danzig rozwijała się w wieku XIX, wzbogacając zbiory drogą zakupów, darów oraz wymiany wydawnictw własnych z innymi instytucjami naukowymi. Kiedy w 1923 roku Zarząd Gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego przekazał księgozbiór Politechnice Gdańskiej, kolekcja liczyła 30.000 woluminów. Podczas II wojny światowej księgozbiór uległ zniszczeniu i rozproszeniu, a w okresie powojennym w zasobach Biblioteki Politechniki Gdańskiej zachowały się jedynie 284 woluminy książek i czasopism (wiele edycji współoprawnych). Por.: Lubomira JANKOWSKA, Biblioteka Towarzystwa Przyrodniczego w Gdańsku, [w:] Towarzystwo Przyrodnicze w Gdańsku (w 250. rocznicę założenia): materiały sesji naukowej. Pod red. Jerzego Szukalskiego, Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe 1993, s. 84; eadem, Wykaz książek i czasopism z Biblioteki Towarzystwa Przyrodniczego w Gdańsku, ocalałych z pożogi wojennej i znajdujących się obecnie w Bibliotece głównej Politechniki Gdańskiej, [w:] Towarzystwo Przyrodnicze w Gdańsku (w 250. rocznicę założenia)., s. 89-114.
5. W roku 2000 przewodniczący Parlamentu Bremy i Burmistrza Miasta Bremy
uroczyście przekazali Bibliotece Politechniki Gdańskiej część księgozbioru Towarzystwa, zachowaną w zbiorach niemieckich. Por. Andrzej ZBIERSKI, Societas Phisicae Experimentalis w dziejach i kulturze Gdańska, "Nauka: Polska Akademia Nauk. Kwartalnik" (3) 2000, s. 194.
6. Por. Krystyna JACKOWSKA, Portrety Jana Heweliusza, [w:] Jan Heweliusz i
kultura heweliuszowska: utlilitas et delectatio. Pod red. Marii Mendel i Józefa Włodarskiego, Gdańsk: Wydaw. Uniwersytetu Gdańskiego 2013, s. 89, il.9.
7. Na temat tego sztychu portretowego por.: Alicja KURKOWA, Grafika ilustracyjna gdańskich druków okolicznościowych XVII wieku, Wrocław: Wyd. Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1979, s. 118; Krystyna JACKOWSKA, Gerard Edelinck (Antwerpia 1640-1707 Paryż), poz. VII.25, [w:] Aurea Porta Rzeczpospolitej: sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVIII wieku: katalog,
Gdańsk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A..
8. Karty ilustracyjne są różnych formatów. Większe z nich przeszyto przez środek w osi grzbietu albumu; zliczając traktowaliśmy je jako jedną odrębną kartę tablic, jeśli tylko wycisk płyty wskazywał, że kompozycja została odbita z jednej płyty miedziorytniczej. Licząc karty tablic przeszyte przez środek jako dwie osobne, ogólna liczba kart w albumie będzie większa i wyniesie 67.
9. Łącznie 60 kart tablic ilustracyjnych, odpowiednio: 1 karta tablic miedziorytniczych (widok perspektywiczny pracowni anatomicznej, na ścianach
pomieszczenia napis MUSEUM ANATOMICUM oraz liczne preparaty biologiczne:
wypreparowane skóry ptasie rozpięte na deskach; głowy ptaków (m.in. z rodziny dzioborożców (Bucerotidae); słoje z zakonserwowanymi w alkoholu gadami; 6 k. tabl. (m.in.: skrzynia na gotowe płyty miedziorytnicze lub narzędzia; narzędzia służące wykonywaniu sekcji anatomicznych (piła ręczna, dłuta, młotki, świdry, cęgi, nożyce); narzędzia służące rysowaniu i malowaniu (ołówki, różnej grubości pędzle, skalujący cyrkiel, muszle skójki malarskiej (Unio pictorum)); 1 k.tab. (kompletny mikroskop wraz z pulpitem służącym do umieszczenia preparatu); 6 k.tab. (wizerunki anatomiczne różnych narządów wewnętrznych); 3 k.tab. (anatomia głowy i szyi ludzkiej); 8 k.tab. (anatomia układu trawiennego); 1 k.tab. (widok mikroskopowy tasiemca (Cestoda), wszy ludzkiej (Pediculus humanus) oraz motyli (Lepidoptera) i ciem (Heterocera)); 4 k.tab. (m.in. płody monstrualne); 10 k.tab. (wizerunki bobra europejskiego (Castor fiber); 3 k.tab. (m.in. wizerunek foki); 10 k.tab. (wizerunki żółwi szylkretowych Eretmochelys imbricata) oraz innych gatunków żółwi lądowych, m.in. żółwia promienistego (Astrochelys radiata), żółwia stepowego (Testudo horsfieldii), żółwia błotnego (Emys orbicularis); 4 k.tab. (m.in. widok morświna (Phocoena phocoena) i jego części anatomicznych); 1 k.tab. (drzewo - dąb); 1 k.tab. (samiec łososia atlantyckiego (Salmo salar); 1 k.tab. (detal anatomiczny - wątroba).
10. Datę dzienną podajemy za: Christian KROLLMANN, Altpreussische Biografie, Bd. 1, Königsberg: Gräfe und Unzer Verlag 1936, s. 226 (dalej jako: APB).
11. Por. Mirosław GLIŃSKI, Gottwaldt Johann Christopher, [w:] Encyklopedia Gdańska. Pod red. nauk. Błażeja Śliwińskiego, Gdańsk: Fundacja Gdańska 2012, s. 349. Przedstawianie Ch. Gottwalda jako kolekcjonera prima facie jest skutkiem niewłaściwego rozłożenia akcentów.
12. Por. np. Antoni Romuald CHODYŃSKI, Przekazy źródłowe o nauce i bibliotekach, mecenacie i kolekcjach osiemnastowiecznych w Gdańsku, "Rocznik Gdański", (52) 1992, s. 93, 95; Idem, Gdańskie kolekcje bursztynu od XVIII do XIX wieku, "Porta Aurea" (3) 1994, s. 57; Idem, Elitarność osobowości na przykładzie gdańskich kolekcjonerów XVI-XVIII wieku, [w:] Mieszczaństwo gdańskie: sesja naukowa, 21-23.11.1996. Red. nauk. Stanisław Samonowicz, Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe: Nadbałtyckie Centrum Kultury 1997, s. 417; Idem, Kolekcjonerstwo, [w:] Aurea Porta Rzeczpospolitej: sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVII wieku: eseje, Gdańsk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Muzeum Narodowe w Gdańsku maj-sierpień 1997, s. 351, 361.
13. Przyrodnika tego nie uwzględnił m. in.: Zbigniew NOWAK, Między barokiem a oświeceniem: uwarunkowania funkcjonowania nauki, kultury i sztuki, [w:] Historia Gdańska. T.3/1: 1655-1793. Pod red. Edmunda Cieślaka, Gdańsk: Instytut Historii PAN 1993; Zygmunt FEDOROWICZ, Zoologia w Gdańsku w stuleciach XVII i XVIII, Wrocław-Kraków: Zakł. Nar. im. Ossolińskich. Wyd. PAN 1968. (Memorabilia Zoologica 19). W sposób zdawkowy napomknęli o nim: Kazimierz KUBIK, Lech MOKRZECKI, Trzy wieki nauki gdańskiej: szkic z dziejów od XVI do XVIII wieku, Wrocław: Zakł. Nar. im Ossolińskich 1976, s. 157; Krystyna KOWALSKA, Historia nauk zoologicznych w Polsce do połowy XVIII wieku, [w:] Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce. Praca zbiorowa: Bogdan SUCHODOLSKI [et al.]. Red. Kazimierz Maślankiewicz, Warszawa: Wiedza Powszechna 1983, s. 337.
14. Por. np.: Antoni JAKUBSKI, Maria DYRDOWSKA, Bibljografja fauny polskiej do roku 1880. T. 1, Kraków: Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności 1927, s. 287: "Gottwald. Ueber den Biber. Nurnberg 1872".
15. APB, s. 226; Władysław CHOJNACKI, Gottwald Krzysztof (1636-1700), [w:] Polski Słownik Biograficzny. T.8, Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1959-1960 (dalej jako: PSB), s. 338.
16. O rozróżnieniu znaczenia pojęcia 'zbioru' oraz 'kolekcji' por. Antoni Romuald CHODYŃSKI, Najwcześniejsze zbiory dzieł sztuki w Gdańsku, "Gdańskie Studia Muzealne" (3) 1981, s. 242-243. O rozróżnieniu kolekcjonerów uczonych (literati) oraz kierujących się gustem i estetyką (curiosi, dilletanti) por. także: A.R. CHODYŃSKI, Kolekcjonerstwo., s. 349.
17. W odniesieniu do daty śmierci J.F. Gottwaldta istnieją pewne rozbieżności - podaje się rok 1713 lub 1714 (por. np. Karol ESTREICHER, Bibliografia polska 140000 druków. T.17, Kraków: Czcionkami Druk. Uniw. Jagiell. 1899 (dalej jako: ESTREICHER), s. 296. Datę dzienną narodzin i śmierci podajemy za: APB, s. 226. Na pochodzącym z epoki portrecie Johannesa Christophorusa Gottwalda (sygn. Maria Wernerin Delineavit oraz F.C.Göbel Sculpsit) na tablicy pod kompozycją podano inną datę dzienną narodzin oraz miesięczną datę śmierci: M.D.Civ. Gedan. Natus Ao.1670.d.27July: Denatus:Ao.1713 August. Por. zbiory graficzne Biblioteki Gd. PAN, nr inw. 4862.
18. W poł. XIX w. informacje na ten temat w polskiej literaturze przedmiotu podają: Gustaw BELKE, Aleksander KREMER, Rozwój nauk przyrodniczych w Polsce w XVIII weku, [w:] Grzegorz KIUWIER [Georges CUVIER], Historya nauk przyrodzonych podług ustnego wykładu ułożona i uzupełniona przez P. Madelen de St. Azy. T.4, Wilno: Nakładem i Drukiem Józefa Zawadzkiego 1854. W nowszych opracowaniach dodano, iż kolekcja obejmowała także zielniki (herbaria?). Kolekcja Ch. Gottwaldta zostałą później wykorzystana przez wielu uczonych akademickich, m.in. przez Michaiła Łomonosowa (1711-1765). Por. Jerzy RÓZIEWICZ, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725-1918), Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1984, s. 32-33.
19. Ibidem.
20. Lexikon des gesamten Buchwesens. 2. Aufl., Bd 6, Stuttgart: Anton Hiersemann 2003, s.178-179; C. NSSEN, Die Zoologische Buchillustration., s. 173.
21. Egz. dostępny on-line: http://docnum.unistra.fr/cdm/ref/collection/coll13/id/43888, [dostęp: 14.03.2015].
22. Por. Anna ŻBIKOWSKA-MIGOŃ, Druki gdańskie w XVIII-wiecznych bibliografiach książek rzadkich, "Libri Gedanenses" (15/16) 1998, s. 43. Autorka scharakteryzowała rozwój pojęcia 'książki rzadkiej' w XVIII-wiecznej bibliologii oraz spenetrowała w poszukiwaniu gdańskich XVII-wiecznych edycji Jakuba Breynego i Jana Heweliusza kilkanaście XVIII-wiecznych bibliografiach książek rzadkich. Podobne zadanie badawcze wykonane w odniesieniu do Museum Gottwaldianum pomogłoby dokładniej oszacować rzeczywisty nakład tego dzieła.
23.
Por.:http://explore.bl.uk/primo_library/libweb/action/28freeText0%29=museum%20gottwaldianum&vid=BLVU1 [dostęp: 25.03.2015].
24. Por.: http://www.loc.gov/search/?q=museum+gottwaldianum&all=true&st=list
[dostęp: 25.03.2015].
25. Informacja o woluminie w zbiorach w Petersburgu zamieszczona została na oficjalnej stronie Society for the History and Bibliography of Herpethology (ISHBH). Por. http:// www.t-ad.net.ishbh [dostęp: 05.04.2015].
26. Dane są wynikiem wstępnego sondażu - Biblioteka Narodowa w Warszawie wciąż nie udostępnia centralnego katalogu starych druków w wersji on-line.
27. Christoph GOTTWALDT, Physikalisch-anatomische Bemerkungen über die Schildkröten aus dem Lateinischen übersezt. Mit 10 Kupfertafelen, Nürnberg: bey Gabriel Nicolaus Raspe 1781, egz. Biblioteka Gd. PAN, 4o, Uc 4580.
28. Christoph GOTTWALDT, Physikalisch-anatomische Bemerkungen über den Biber, aus dem lateinischen übersezt. Mit 7. Kupfertafeln, Nürnberg: bey Gabriel Nicolaus Raspe 1782, egz. dostępny on-line: http://dx.doi.org/10.3931/e-rara-27007, [dostęp: 04.03.2015]
29 . Johann Samuel SCHRÖTER, Musei Gottwaldiani testaceorum, stellarum marinarum et coralliorum quae supersunt tabulae. Die Conchylien, Seesterne und Meergewa?chse der ehemaligen Gottwaldtischen Naturaliensammlung: nach den vorhandenen neun und vierzig Kupftertafeln mit einer kurzen Beschreibung begleitet von J. S. Schro?ter, Nürnberg: auf Kosten der Raspischen Buchhandlung 1782, egz. dostępny on-line:
https://books.google.pl/books?id=dMqjcFW4yUYC&pg=PA32&lpg=PA32&dq=Die+Conchylien,+Seesterne+und+Meergewa?chse, [dostęp: 04.03.2015].
30 . Ch. GOTTWALDT, Phisik.-anatom. Bemerkungen über den Biber., s. 9-10.
31. Por. Mirosław GLIŃSKI, Fizycy miejscy (tabela), [w:] www.encyklopediagdanska.pl.
32. Ch. GOTTWALDT, Phisik.-anatom. Bemerkungen über den Biber., s. 31: "Den Sectionen des Bibers im Marz und April 1684 wohnten auch die Doctores Israel Conradi und Joh. Ernst Hegse in Danzig bey." [Przy sekcjach bobra w marcu i kwietniu 1684 [roku] obecni byli w Gdańsku doktorzy Israel Conrad oraz J.E. Hegse. (Tłum. J.J.)].
33. Ch. GOTTWALDT, Physik.-anatom. Bemerkungen über die Schildkröten., s. 6: "Im Nov. des 1686ten Jahrs bekam ich bey Hn. D. Hegse zu Danzig ein Paar Seeschildkröten zu sehen, die er schon [.] Wochen in seinem Hause unterhalten hatte. Weil er aber sahe, daß sie matt wurden und am Leibe abnahmen: so hielt er für rathsam, anatomische Untersuchungen mit ihnen anzustellen und bat mich, ihn dabey an die Hand zu gehen. Sogleich bey meiner Ankunf hatte die eine ihr Leben beraits geendiget, und die andere war dem Tode nah." [W listopadzie roku 1686 miałem sposobność zobaczyć u doktora Hegsego w Gdańsku parę żółwi morskich, które już od tygodni przetrzymywał w swoim domu. Ponieważ zauważył, że stają się matowe i obłażą ze skóry, zapragnął poddać je badaniu anatomicznemu i poprosił mnie, abym mu przy tym dopomógł. Wkrótce po moim przybyciu, jeden z nich zakończył już życie, a kolejny był bliski śmierci. (Tłum. J.J.)].
34. J. S. SCHRÖTER, Vorrede, [w:] Musei Gottwaldiani testaceorum., s. 3.
35. Ibidem, s. 4.
30 . Ch. GOTTWALDT, Phisik.-anatom. Bemerkungen über den Biber., s. 9-10.
31. Por. Mirosław GLIŃSKI, Fizycy miejscy (tabela), [w:] www.encyklopediagdanska.pl.
32. Ch. GOTTWALDT, Phisik.-anatom. Bemerkungen über den Biber., s. 31: "Den Sectionen des Bibers im Marz und April 1684 wohnten auch die Doctores Israel Conradi und Joh. Ernst Hegse in Danzig bey." [Przy sekcjach bobra w marcu i kwietniu 1684 [roku] obecni byli w Gdańsku doktorzy Israel Conrad oraz J.E. Hegse. (Tłum. J.J.)].
33. Ch. GOTTWALDT, Physik.-anatom. Bemerkungen über die Schildkröten., s. 6: "Im Nov. des 1686ten Jahrs bekam ich bey Hn. D. Hegse zu Danzig ein Paar Seeschildkröten zu sehen, die er schon [.] Wochen in seinem Hause unterhalten hatte. Weil er aber sahe, daß sie matt wurden und am Leibe abnahmen: so hielt er für rathsam, anatomische Untersuchungen mit ihnen anzustellen und bat mich, ihn dabey an die Hand zu gehen. Sogleich bey meiner Ankunf hatte die eine ihr Leben beraits geendiget, und die andere war dem Tode nah." [W listopadzie roku 1686 miałem sposobność zobaczyć u doktora Hegsego w Gdańsku parę żółwi morskich, które już od tygodni przetrzymywał w swoim domu. Ponieważ zauważył, że stają się matowe i obłażą ze skóry, zapragnął poddać je badaniu anatomicznemu i poprosił mnie, abym mu przy tym dopomógł. Wkrótce po moim przybyciu, jeden z nich zakończył już życie, a kolejny był bliski śmierci. (Tłum. J.J.)].
34. J. S. SCHRÖTER, Vorrede, [w:] Musei Gottwaldiani testaceorum., s. 3.
35. Ibidem, s. 4.